De ontwikkeling van executieve functies aan de hand van 6 basisvragen
De ontwikkeling van executieve vaardigheden is essentieel voor leerlingen om goed in onze huidige maatschappij mee te kunnen draaien, waarbij het accent ligt op ‘executieve functies’ als sleutel tot succes.
Deze ontwikkeling is echter complex en vergt veel tijd en aandacht. In dit artikel behandel ik een aantal vragen rondom executieve functies en de ontwikkeling hiervan bij leerlingen.
Wat zijn executieve functies?
De term executieve functies, ook wel EF, is een containerbegrip voor alle cognitieve processen die je in staat stellen om je gedrag, gevoelens en gedachten te sturen, zoals benadrukt door R.J. Smidts en Huizinga in hun werken over executieve functies.
Op die manier is het mogelijk om doelgericht en sociaal gedrag te vertonen in het dagelijks leven. EF zorgen ervoor dat je jouw gedrag kunt controleren door middel van functies zoals werkgeheugen en taakinitiatie.
Een leerling kiest er bijvoorbeeld bewust voor om gericht naar jou te luisteren zonder zich te laten afleiden. Dit noemen we doelgericht doorzettingsvermogen. Daarnaast kunnen ze zich bewust focussen op een bepaalde opdracht. Dit wordt ook wel volgehouden aandacht genoemd, een cruciaal onderdeel van executief functioneren.
Wat zijn cognitieve functies?
Cognitieve vaardigheden hebben te maken met het geheugen, intelligentie, taal en de concentratie. Deze functies helpen om informatie tot je te nemen en deze vervolgens te verwerken. Dit staat dus sterk in verbinding met de verschillende executieve functies.
Welke executieve functies zijn er?
Taakinitiatie
Doelgericht en op een effectieve manier starten met een taak. Hierbij is het goed om te weten wat de verwachtingen zijn.
Werkgeheugen
Informatie in het geheugen vasthouden om een (lastige) taak uit te voeren. Goede informatieverwerking zal nodig zijn om een doel te bereiken.
Inhibitie
Nadenken voor je iets doet. Door helder een doel te formuleren, kun je beter een einddoel bereiken of een taak voltooien.
Zelfregulatie
Emoties onder controle houden, opdrachten kunnen uitvoeren en afronden en het eigen gedrag onder controle houden. Emoties nemen over wat belangrijk is, als je niet in staat bent om het handelen en gedrag onder controle te houden.
Metacognitie
Het leren hoe je een taak het beste tot volbrenging kan brengen, door te leren hoe je erover na moet denken, wat je hiervoor moet weten en je bewust te zijn van de stappen die je moet nemen.
Planning
De vaardigheid om een plan te maken en aan een doel werken. Hierbij dien je prioriteiten te stellen en keuzes te maken wat wel en niet van belang is.
Organisatie
Het werken volgens een vast patroon en op een geordende manier, om tot een optimale prestatie te komen.
Doelgericht doorzettingsvermogen
Doelen stellen om vervolgens deze taak te voltooien, zonder jezelf teveel te laten afleiden door de omgeving.
Cognitieve flexibiliteit
Het vermogen om doelen bij te stellen wanneer er zich belemmeringen of tegenslagen voordoen. Dit kan wanneer er zich nieuwe informatie aandient of er fouten zijn gemaakt, waardoor je je moet aanpassen aan de veranderende omstandigheden.
Timemanagement
Het helder hebben hoeveel tijd een taak kost, hoe je de tijd gaat verdelen en je ook aan de afgesproken planning houden. Hierbij moet je in verschillende soorten situaties in staat zijn beslissingen te nemen en in staat zijn om de situatie te overzien.
Volgehouden aandacht
Je focus kunnen houden op de taak die je aan het doen bent, ondanks alle prikkels, gedachten en leukere dingen die er om iemand heen gebeuren.
Wat is het effect van executieve functies trainen?
Als alle executieve functies goed worden getraind leidt dit uiteindelijk tot zelfsturing, ook wel metacognitie genoemd. Dit betekent dat een kind eigenaar wordt van zijn eigen handelen en hier richting aan geeft. Zo ontwikkelt het kind grip op zijn leven. Hij is bestuurder van zijn eigen gedrag en maakt bewuste keuzes om zijn doel te bereiken.
Om dit zelfsturende vermogen te ontwikkelen en te vergroten is het belangrijk dat deze, met strategieën voor onder andere werkgeheugen en flexibiliteit, goed worden begeleid en getraind. Als dit proces goed wordt aangepakt is het effect op schoolsucces groot. Sterker nog: goede EF zijn voorspellend voor het succes op school.
Hoe worden zwakke executieve functies bij kinderen ontwikkeld?
Sommige kinderen worden niet met EF geboren, maar wel met de potentie om deze vaardigheden te ontwikkelen. De ontwikkeling hiervan hangt direct samen met de rijping van het brein, maar het is de omgeving die bepaalt hoe efficiënt de hersenen kunnen rijpen. De omgeving zorgt voor de prikkels en ervaringen die nodig zijn voor de ontwikkeling van EF (Jelle Jolles).
Executieve functies ontwikkelen zich vanaf de vroege kindertijd tot in de jongvolwassenheid. Voor een deel wordt dit bepaald door de natuurlijke ontwikkeling van het brein en voor een deel door stimulansen van buitenaf. Nature en nurture komen hier samen. De natuurlijke ontwikkeling van de EF loopt gelijk op met de ontwikkeling van de prefrontale cortex (PFC). Deze ontwikkeling wordt gekenmerkt door periodes van geleidelijke en snelle groei en blijft rijpen tot aan de puberteit.
Daarnaast is de ontwikkeling van de executieve functies extreem gevoelig voor invloeden vanuit de omgeving. Door natuurlijke rijping van het brein zijn de EF in potentie bij iedereen aanwezig, maar als er geen aandacht aan wordt geschonken zullen deze niet tot uiting komen en ‘slapende’ blijven. Jelle Jolles noemt dit het Doornroosje-effect. Iemand moet ze wakker schudden door prikkels en ervaringen te bieden die nodig zijn om de EF tot ontwikkeling te laten komen.
Hoe kan de ontwikkeling van EF doelgericht worden begeleid?
Zoals hierboven al is benoemd is de training en begeleiding van EF essentieel om ze tot uiting te laten komen. Leerlingen beschikken niet automatisch over deze vaardigheden en hebben daarom oefening en ondersteuning nodig van jou als leerkracht. Leer de leerlingen om zich te concentreren, een planning te maken en hun spullen te organiseren. Neem ze mee aan de hand en laat ze steeds een beetje meer los. De ontwikkeling van EF verloopt traag en vereist daarom geduld en een opbouw. Daarbij is de begeleiding van deze ontwikkeling maatwerk. Voor ieder kind verloopt geldt een ander tempo en een andere manier. Ga op zoek naar welke ondersteuning de leerlingen in jouw klas nodig hebben.
Welke factoren hebben invloed op de ontwikkeling van EF?
Er moet worden voldaan aan de basisbehoeften van leerlingen alvorens gewerkt kan worden aan de ontwikkeling van hun EF. Zo is het van groot belang dat leerlingen voldoende beweging, slaap, gezonde voeding en ontspanning krijgen. Ook is stress van grote negatieve invloed. Hoe meer stress, hoe moeilijker het wordt om executief te functioneren. Bij stress zou gezegd kunnen worden dat de PFC als het ware wordt gekaapt. Een leerling is dat niet langer in staat om impulsen goed te beheersen, frustraties te reguleren of helder na te denken. Ervaart een leerling chronisch stress dan kan dit op langere termijn negatieve gevolgen hebben voor het leerproces, de mentale gezondheid en het gedrag.
Welke invloed heeft de huidige maatschappij op de ontwikkeling van EF?
De veranderingen in onze huidige maatschappij, waarin nieuwe informatie snel moet worden verwerkt, zijn groot en gaan heel snel. Er komt de hele dag ontzettend veel informatie op ons af en we willen het liefst met alles meedoen en van alles onderdeel zijn. Doordat de EF bij kinderen nog in ontwikkeling zijn is het voor hen extra moeilijk om met deze stroom aan prikkels om te gaan. Door hier extra op te focussen leer je hen hoe zij met al deze prikkels om kunnen gaan. Dit is geen gemakkelijke opgave. Geef jezelf en jouw leerlingen daarom tijd en ruimte om hier actief mee aan de slag te gaan.
Het ontwikkelen van executieve functies is dus essentieel voor leerlingen om tot leren te komen en uiteindelijk goed mee te kunnen draaien in de huidige maatschappij. Jij als leerkracht hebt een grote invloed op deze ontwikkeling. Op welke manier ga jij strategieën voor beter executief functioneren morgen implementeren in jouw klas?
Ben je naar aanleiding van dit artikel benieuwd naar praktische handvatten om in jouw klas met executieve functies aan de slag te gaan? Leer dan meer over executieve functies in onze training!
